Александра Лун қаламига мансуб, испан тилида битилган «Los palimpsestos» романи муқоваси. Фото муаллифи Филип Нубел, муаллиф ижозати билан эълон қилинмоқда.
Миграция жараёнлари кенгайиб, ҳар томонлама оқими кучайиб бораётган йигирма биринчи асрда ўз она тилидан бошқа тилларда асар битаётган экзофон адиблар [1] энди у қадар ноёб бўлмай қолди. Аммо бир умр серзабон муҳитда яшаб, кундалик турмуши давомида ушбу барча тиллар таъсиридан муттасил мутаассир бўлганлардан (Владимир Набоков [2]ни шу турдаги қаламкашлар қаторига қўшадилар) фарқли тарзда, аввал бошидан ўзига бегона тилни кейинроқ ўзлаштириб, энди мутлақо янги тилда асар битишга бел боғлаган бир тоифа ёзувчилар ҳам борки, Бенгал асилли америкалик Жумпа Лохури [3] мазкур талаб шартларига мувофиқ келадиганлардандир. Аввал бошидан инглизчада ижод қилган ушбу адиба кейинги йилларда италян тилида асарлар битиб келмоқда [4].
Таниқли мутаржим Александра Лунни ҳам экзофон-ёзувчилар қаторига қўшиш мумкин. Она тили полякча бўлса-да, у анча кеч – 19 ёшидан сўнг бошқа тилни – испанчани ўргана бошлаган. Ажойиб кунларнинг бирида айнан шу тилда асар битишга чоғланди. Турли тилларнинг ўзаро қурамаси борасидаги мулоҳазаларга бағишланган “The Palimpsests” [5] [5]деб аталган романи 2015 йилда испан тилида чоп этилди, айни пайтда ушбу китоб инглиз тилида ҳам нашр қилинган. Ушбу асарда Антарктидага ҳижрат қилиб, ўша овлоқ ерларда маҳаллий аҳолининг хаёлий тилини ўрганишга умрини бахшида этган Чеслав Пшенсицкий исмли поляк адибининг кўрган-кечирганлари ҳақида ҳикоя қилинади.
Мен Александра Лун билан суҳбатлашиб, ёзувчиларнинг бошқа тилларга мурожаат қилишлари сабаби ва шу дамга қадар бегона бўлган, бошқа маданият вакилига айланиш хусусиятлари ҳақидаги фикрлари билан қизиқдим.
Филип Нубель: Поляк тили – ўз она тилингиз эканини биламиз, Испанияда ўқиш пулини тўлаш учун казинода ишлаб юрган пайтларингиз испан тилини ўрганишга жиддий киришганингиздан ҳам бохабармиз. Бугунга келиб эса сиз таниқли испанзабон адибага айландингиз. Тилни ўзгартиришингиз қандай содир бўлди?
Aleksandra Lun: If we think about the Czech proverb [6] that says that we live a different life in every language we know, I have had several lives, as I am sure many of Global Voices’ readers have had too. According to my calculations, I could be now 136 years old, which is frustrating since I don’t seem to be receiving any retirement benefits! The way I see it, there has been no linguistic shift, only the fact that in one of my lives I am a writer.
We can see languages as multiverses, a concept from a theoretical framework in physics called string theory. Like a multiverse, each language describes a different story, a story that happens simultaneously to all other stories. Writers are just the people who put those stories down.
Александра Лун: Чехларнинг ажойиб бир мақолида [6] айтилишича, ўрганган ҳар бир тил билан биз навбатдаги яна бир ҳаётни яшай бошлаймиз. Шундай экан, бир вақтнинг ўзида бир неча ҳаётни яшамоқдаман, дея оламан. Global Voices нинг кўплаб муштарийлари ҳам айнан шундай, деб ўйлайман. Мундоқ ҳисоблаб кўрсам, 136 ёшни уриб қўйибман, аммо ҳалигача нафақа имтиёзлари беришмаётганидан хафаман (кулади). Менинг мисолимда бир тилдан бошқасига сакраб ўтиш деган нарса содир бўлмади, аммо ўша бир қанча ҳаётларимдан бирида айнан ёзувчи тарзида қолаётганим ҳам кундай равшан.
Турли тилларни биз “метаоламлар” тарзида тушунишимиз мумкин. Биласизки, бу толалар назариясига доир назарий физика тушунчаси ҳисобланади. Худди метаолам каби ҳар бир тил ўзига тегишли воқеаларни баён қилади, ўз навбатида, муайян бир тилга тааллуқли тарих бошқа воқеалар силсиласи билан бирга, ҳамоҳанг тараққий этиб бораверади. Ёзувчилар эса алоҳида бўлакларни йиғиб, булардан бир бутун яхлитлик бунёд этиш билан машғулдирлар, холос.
ФН: Поляк тилида ҳам ёзиб турасизми? Айрим экзофон-адиблар ёки зуллинисонайнлар ғайри тилда матн битишнинг ўз афзалликлари бор, дейишади. Хусусан, ўзга тилга мутлақо сингиб кетиш имконсизлигидан бир баҳя масофа сақлаб турган ҳолда, ўз она тилингда англатиш мушкул бўлган нарсаларни айнан ўша бошқасида тўлароқ ифода этиш мумкин. Шу қарашларга қўшилган бўлармидингиз?
AL: For “The Palimpsests,” I researched into cases of authors who changed languages: illustrious immigrants like Samuel Beckett, Ágota Kristóf, Joseph Conrad, Vladimir Nabokov, Emil Cioran and others. I didn’t find any common denominator since they all had their own reasons not to write in their mother tongue. Some took a time-specific decision to change, others did it naturally. Some switched languages for personal reasons, others for commercial ones. Joseph Conrad used to say that he didn’t choose English at all – it was English that chose him. He also said that English was the only language he could have ever written in, while Ágota Kristóf claimed she would have written in any language. There is a variety of choices and motivations, and they are all legitimate.
I cannot say that I don’t write in Polish since in my translations I write in Polish all the time. But my muses talk to me in Spanish, so translating their voice into Polish would just be double work. Regarding the distance that writing in another language is supposed to create, I think it all depends on the relationship you have with it. To me, Spanish is the most natural choice. Using it is no stranger than brushing my teeth – I might not receive retirement benefits, but I am proud to conserve my own dentition.
АЛ: «Los palimpsestos» (The Palimpsests) деб номланган китобимга тайёргарлик жараёнида ўз тилларини ўзгартирган бир қанча адиблар таржимаи ҳолини ўрганишимга тўғри келди. Улар орасида Сэмюэл Беккет, Агота Кристоф, Жозеф Конрад, Владимир Набоков, Эмиль Чоран каби таниқли муҳожир ёзувчилар бор эди. Уларнинг барчаси муайян сабаблар билан шу йўлни танлашган. Бирови вазият тақозосига кўра бўлса, бошқаси табиий тарзда бошқа тилда асарлар битишга қарор берган. Яъни, улар орасида тижорий манфаат юзасидан тилини ўзгартиришга мажбур бўлганлари ҳам бор. Жозеф Конрад айтар эдики, тилни унинг ўзи эмас, аксинча, инглиз тили уни танлаган эмиш. Шунингдек, айнан инглиз тили унга асар битиш имконини тақдим этганини таъкидлаганди у. Конрадга терс ўлароқ, Агота Кристоф имкон бўлса, ҳар қайси тилда китоб битишга ҳозир эканини билдиради.
Поляк тилида ёзмайман дея олмайман, чунки бу тилга муттасил таржималар қилиб тураман. Аммо, илҳом париларим мен билан айнан испан тилида тиллашади, бу парилар сасини полякчага ҳам таржима қилиш – икки ҳисса ишдир. Бегона тилда асар ёзиш давомида масофа сақлаб туриш масаласига келсак, бу ҳолат ҳар кимда турлича бўлса керак. Менинг учун эса испан тили – табиий танловдир.
«Los palimpsestos» (ингл. «The Palimpsests») романининг инглизча муқоваси. Мазкур фотони Александра Лун тақдим этган ва муаллиф ижозати билан эълон қилинмоқда.
ФН: Профессионал таржимонлик билан ҳам шуғулланасиз. Бу ҳол тилларга бўлган муносабатингизга қай даражада таъсир қилади?
AL: A translator’s work reminds that of doctor Frankenstein’s, since you kill a text in one language and resuscitate it in another. You cut your victim in pieces, put them back together, and wish that they leave your clinic looking better than the patient of Frankenstein. In the process you lose some peace of mind and a lot of preconceived notions about your own language. It is a happy loss since it takes you out of the story of one specific culture and opens you up to a much bigger, common story.
Now you understand what happens under the skin and you start seeing languages beyond the superficial layer of vocabulary and its pronunciation. You see the organs and the connections between them, aka syntax, and you understand that they are just one of many options. And you start asking yourself questions. Why do some languages use definite and indefinite articles? At some point there had to be a powerful and mysterious need to divide reality into “things we know something about” and “things we know nothing about”. As someone who comes from Slavic languages, where we only see “things,” I find it fascinating that we grow up in such different realities.
АЛ: Таржимонлик касби менга доктор Франкенштейн маслагини эслатади, зотан, иш жараёнида бир тилда битилган матнни илма-тешик қилиб, сўнгра уни бошқа тил бағрида қайта яратасан. Операция столида ётган ўлжани тилка-пора қиласан-да, сўнгра ушбу тилимларни қайта тикиб-бичасан ва сен яратган бу нарса алалоқибат ўша Франкенштейн мижозидан кўра бинойироқ қиёфада хастахонангни тарк этишига умид қиласан. Ушбу жараёнда ўз шуурингдан бирор бўлакни ҳам бой берасан, она тилинг ҳақида тўқилган кўплаб андоза қарашлардан халос бўласан. Аммо, ушбу йўқотишлардан қайғуга чўммайсан, билъакс, муайян бир маданият маҳдудлигидан қутулиб, кўлами кенгроқ бошқа уфқлар қаршисида ҳозир бўласан.
Ҳар бир тил қаърларида қандай жараёнлар кечаётганини айнан таржима билан машғулликда англаб етасиз, тилларнинг луғавий таркиби ва талаффузи каби сиртқи қобиқларидан бошқа теран моҳиятларига шоҳид бўласиз. Ички тузилишию синтаксислар адоқсиз кўп вариантлардан биргинаси эканини биласиз. Шунда хаёлингизда бир олам саволлар пайдо бўлади. Хусусан, айрим тилларда нима учун аниқ ва ноаниқ артикллардан фойдаланилишини ўйлайсиз. Эҳтимол, муайян бир миллат тараққиётининг қай бир босқичида воқеликни икки турга ажратиш, яъни “айрим жиҳатлари маълум нарсалар” ва “мутлақо ҳеч вақоси номаълум нарсалар”га ажратиш эҳтиёжи келиб чиққани сабаблидир, деб фараз қила бошлайсиз. Славян забонли ўлка вакиласи ўлароқ, бу ҳолат мени ҳайратларга солади ва мутлақо айрича оламларда вояга етаётганимиздан ажабланаман.
ФН: “Тилни билиш” ва “тилни эгаллаш” иборалари аслида нимани англатади сизнингча?
AL: In Europe or the US we seem to be obsessed with “speaking” a language, the ultimate ownership as opposed to thinking, dreaming or writing in it. Beyond this narrative, which is an effect of the Western world’s dictatorship of extroversion, a language is simply a world that you choose to live in. If you live in that world, you own its language.
АЛ: Менимча, АҚШ ва Оврўпада одамлар хорижий тилда «гапира бошлаш»га интилишади ва бу айнан бошқа тилни «эгаллашни» билдиради. Аммо бошқа тилга соҳиб чиқишнинг бундан ҳам юксакроқ шакли мавжуддир, яъни ўз она тилингдан бошқасига тамоман ғарқ бўлиб, айнан янги мана шу тилда фикрлай олиш, тушлар кўришу ва, ниҳоят, бадиий асар ҳам бита олиш салоҳияти. Аслида ҳар бир тил – ўз қонуниятлари асосида яшаётган алоҳида оламдир. Агар истиқомат учун муайян бир оламни танлаб, ўшанинг бағрида яшар экансан, демак, бу тил ҳам энди сенга тегишли, сенга мансубдир.
ФН: Китобларингизда ҳажвий ҳолатларга кўп дуч келамиз. Шу билан бирга, шахснинг ўзлиги, ташқи оламга бегоналик, миграция, қувғинлик ва бошқа жамиятга бирикиш мавзуларига ҳам мурожаат қиласиз. Тил масаласи шу мавзуларга қай тарзда боғлиқ?
AL: Humour is an effective narrative tool since it brings things back to proportions. When you are an immigrant the last thing that is expected from you is to be funny. If you enter another culture, you are expected to behave as if you were invited to a formal dinner at your auntie’s: sit properly, eat up what you are served, be silent and smile a lot. If you have any interest in culture, you can listen to what the auntie’s intellectual friends have to say, maybe take notes and later try to translate them for your less fortunate friends, the ones that have not been invited. What nobody expects you to do is to arrive at your auntie’s disguised as SpongeBob, sit whenever you please, eat noisily your own vegetarian burger and start telling intellectual jokes.
Equality is difficult to achieve without humour because humour itself is a form of equality.
АЛ: Ҳажв самарали ифода воситасидир. Аммо сиз бегона мамлакатда бошпана илинжида сарсон экансиз, ҳажвияга мойил ёки йўқлигингиз бировга асло қизиқарли эмас. Ўша бегона маданиятга киришиб, интеграция бўлишингизни талаб этишар экан, бунда ҳам бирор хос зиёфатда ўтиргандек сипо бўлишингиз назарда тутилади: тўғри ўтир-тўғри тур, нима беришса шунга қаноат қил, ортиқча гапирма, ҳаммага тиржайиб қара. Агар адабиёт ва маданият масалалари билан қизиқсангиз, ҳов нариги столда ўтирган ақлли одамлар суҳбатига аста қулоқ солиб, доно калималаридан дафтарингизга қайд қилиб борсангиз бўлаверади. Сўнгра эса шу ёзганларингизни бу зиёфатда иштирок этиш бахтига муяссар бўлмаган омадсиз дўстларингизга таржима қилиб беришингиз мумкин. Хуллас, бу каби “зиёфатлар”да қатъий белгиланган одоб шартларидан асло четга чиқа кўрманг, четга чиқдингизми, энди сиз киборлар орасига кириб қолган бир масхарабоз ёки ола қарғага айланасиз.
Аммо барибир, ҳажв одамлар орасидаги тафовутларни силлиқлашига, шу билан ўзаро тенг ҳуқуқлилик яратишига ишонаман.
ФН: Биринчи романингиз инглиз ва фаранг тилига таржима қилинган, энди эса ҳолландчага таржимаси ҳам тайёрланмоқда. Навбатдаги романингиз ҳам испан тилида битилганини ҳисобга олсак, Сизни поляк адибаси ҳисоблашимиз керакми ёки испан ёзувчисими? Ёки истифода этилаётган тилларга у қадар урғу беришни истамай, шунчаки бир ёзувчи деб қарашларини истаган бўлармидингиз?
AL: I can be described as Jack the Ripper, if that satisfies the person describing me! I know that I will always be classified as belonging to this or that other culture, but it doesn’t mean that I need to identify with a label. In our impermanent world, nationality can seem a solid and objective category, but it is one of the least objective ones. It only describes one of your external characteristics from a historical perspective. Your passport says nothing about who you are now.
The concept of national literature is itself an extravagant one. No other art field has been divided into these categories – we don’t hear that much about “Lithuanian rock bands” or “Nigerian photographers”, do we? There is a logistic reason behind a division into nationalities, since a book is coded in a language and needs to be translated to reach audiences that don’t understand it. But once it is re-coded, the human experience it contains doesn’t differ from the one in a book published across the border. A passport itself is not a very interesting read, even if the airport queue is very long. I strongly recommend reading shampoo labels in the shower instead.
АЛ: Мени бирор тоифага ажратмоқчи бўлганлар, исташса, Бузғунчи Жек деб ҳам аташлари мумкин. Мени ҳамиша у ёки бу маданиятга мансуб деб кўришларини яхши биламан, аммо мен ҳам пешонамга бирор ёрлиқ ёпиштириб олишим керак, дегани эмас-да бу. Беқарор замонимизда миллий ўзлик муҳим нарсадир, аммо бу нарса аслида мутлақ ва объектив тушунча эмас. Тарихий кесимнинг юзаки белгиларидан атиги биргинаси бўлган миллий ўзлик, паспортингиздаги ёзувлар Сизнинг табиатингиз, ички оламингиз ҳақида ҳеч вақо айтиб беролмайди.
Миллий адабиёт деган тушунча ҳам бўлмағур гап. Санъатнинг бошқа бирор тури бу каби ажратилишни қабул қилолмайди. Ҳар бир китоб муайян тил воситасида кодлаштирилган экан, матннинг мазмун ва моҳиятини бошқаларга англатиш учун бу китобни таржима қилиш керак бўлади. Тилнинг кодлари, яъни тилсимлари ечилиб, бошқа тилга ўгирилган экан, таржима матнига юкланган инсон тажрибаси аслиятдагисидан тубдан фарқланмайди. Аэропортда учоққа чиқиш олдидан навбатда турган пайтингизда ҳам қўлингиздаги паспортни берилиб мутолаа қилмаганингиз каби, дурдона бир асар ўқир экансиз, ушбу асар муаллифининг миллатини ўйлаб, ҳар сонияда чалғийвермайсиз-ку!