Ўзбекистон жанубидаги Сурхондарё вилояти, лўли йигит. Сураткаш (с): Александр Барковский. Сурат муаллиф ижозати билан фойдаланилмоқда.
Ўтмишда Ўрта Осиёдаги бир қанча муаззам салтанатлар ва юксак маданиятли халқларга бешик бўлган бугунги Ўзбекистон аҳолиси аллақачон 30 миллионли довондан ошган экан, мамлакатнинг бой тарихи унинг кўпмиллатли этнохаритасида [1] ҳам ўз аксини топган. Аҳолининг аксар қисмини табиий тарзда ўзбеклар ташкил қилса-да, кам сонли лўлилар [2] жамоаси 50 га яқин бошқа гуруҳлар қатори ушбу заминда азалдан яшаб келади. Айтиш мумкинки, Ўзбекистон жамиятининг чекка канорасида умргузаронлик қилаётган мазкур элат айнан келиб чиқишига кўра камситилишларга дучор бўлади.
Лўлилар Оврўпа ва Яқин Шарқнинг “Roma” ва “Sinti”ларига яқин деб айтилса-да, уларнинг келиб чиқиши барибир у қадар аниқ эмас. Шу туфайли ушбу жамоани инглиз тилида қандай номлаш кераклиги ҳақида ҳозирга қадар бир тўхтамга келинмаган. Рус тилида истеъмолда бўлган “цыгане” атамасини инглизчага одатда “Gypsies” тарзида ўгириш мумкин бўлгани ҳолда, бу ном, яъни “Gypsies” ҳақорат ва масхара каби туюлгани боис, аксар ҳолларда “Roma” сўзи қўлланилади.
2019 йилда ўзбек тадқиқотчиси Комила Зокирова олиб борган изланишларга [3] кўра:
Central Asia's [Roma] are usually called Lyuli. The Lyuli describe themselves using the term Mughat, an Iranian term meaning “fire cult followers,” which is applied to Zoroastrians. They have inhabited the territories of Central Asia for centuries, ever since their ancestors migrated from the Punjab in present day Pakistan. There are no accurate contemporary data on the Lyuli population because it does not participate in the government conducted census and many members of the Lyuli population never obtain legal documents.
Ўрта Осиё лўлилари ўзларини “мугатлар” деб аташади. Ушбу атама эса зардуштийларга нисбатан қўлланиладиган сўз бўлиб, “оташпарастлар” маъносини беради. Уларнинг аждодлари асрлар аввал ҳозирги Покистоннинг Панжоб вилоятидан кўчиб келганликлари ҳақида маълумотлар бор. Ҳозирги пайтда лўлиларнинг умумий сони ҳақида аниқ маълумотлар мавжуд эмас, чунки уларнинг кўплари шахсини тасдиқловчи қонуний ҳужжатларсиз яшайди.
Мен ушбу мавзуда концептуалист рассом ва фуқаролик жамияти фаоли Александр Барковский билан суҳбат қилдим. Ўзининг миллати рус бўлган Александр кўпдан бери лўлилар ҳаёти ва ўтмиши билан шуғулланиб келади, улар ҳақида бир неча қисқа метражли фильмлар ҳам суратга олган. Қуйида суҳбатнинг қисқартирилган шакли ҳавола этилади.
Филип Нубель (ФН): Бугунги кунда лўлилар тўқнаш келаётган асосий ижтимоий муаммолар нималардан иборат?
Aleksandr Barkovsky: The issue of education. There is an unspoken consensus that education is unattainable and partially not needed. The reasons for this lie on both sides, as the Roma people maintain patriarchal traditions and thus the head of the clan, a man who concentrates all the authority, makes decisions not in favour of education but in favour of the rules established in the community. Most people think that as the Lyuli choose not to pursue education, giving them a chance to study and learn different skills is meaningless. Yet if one surveys the community, one can find many Lyuli who want to change their lives. Adults say that they want “a better life for their children,” and understand that the only way to achieve that is to get good quality education.
Александр Барковский (АБ): Аввало таълим-тарбия масаласи. Бу масалада, яъни билим олишнинг бу элат вакиллари учун имконсизлиги ва қисман нозарурлиги борасида ҳар икки томоннинг ўзаро норасмий келишуви борга ўхшайди. Бир тарафдан, патриархал анъаналар ўта кучли бўлган лўлилар жамоасида барча қудрат ушбу жамоа бошлиғи қўлида жамланган, ўзига хос якка ҳукмдор бўлган бу оқсоқол, ёшларнинг таълим олишидан кўра асрлар давомида ўзгармай келаётган қатъий анъаналарни маъқул билади. Ўз навбатида, лўлиларнинг ўзлари билим олишни исташмас экан, уларнинг ўқишларига шароит яратиш ва муайян касбларга йўналтириш бефойда, деган қараш жамиятда шаклланган. Аммо лўлилар орасида сўров ўтказсангиз, уларнинг кўплари ўз қисматларини ўзгартиришни исташларига гувоҳ бўласиз. Ёши катталар ҳам ўз фарзандлари тузукроқ касб-ҳунар эгаллаб, яхшироқ ҳаёт кечиришларини исташади, бунинг бирдан-бир йўли эса сифатли таълим олиш эканини улар яхши англашади.
ФН: Юқорида айтганингиз ҳолат лўлиларнинг фарзандлари таълим олишлари учун жиддий тўсиқлар мавжудлигини ҳам англатадими, бу тўсиқларни яна нималарда кўрасиз?
AB: One of the biggest problems is the fact that Lyuli children are deprived of their childhood. Lyuli families have many children, but only half or even less survive. From the very first weeks of infancy, the mother takes her child downtown where she walks under the scorching sun or in the snow holding her kid in one hand and begging with the other. As a result, children absorb with their mother's milk an image of the world that dominated by begging, deprivation, humiliation, and constant beatings.
AБ: Лўлилар жамоасидаги энг катта муаммолардан бири – болалик бахтидан мосуво бўлган болалардир. Лўли оилаларида туғиш кўрсаткичи жуда юқори, аммо фарзандларнинг ярми, балки ундан ҳам ортиғи, гўдаклигидаёқ нобуд бўлади. Чунки ҳали суяги қотмаган чақалоқ болани кўтариб, оналари жазирама ёзу изғирин қишда ҳам, шаҳарма-шаҳар садақа тиланиб кезиб юришади. Сут билан кирган – жон билан чиқади деганларидек, лўли болаларининг бу дунёда илк бор кўриб кўникканлари ҳам тиланчилик, хору зорлик ҳамда уй ва кўчадаги зўравонликдан иборат.
Сурхондарё вилоятидаги лўлилар мактабида таҳсил олаётган ўқувчи бола. Сураткаш (с): Александр Барковский. Сурат муаллиф ижозати билан фойдаланилмоқда.
ФН: Лўлилар жамоаси ичида аёлларнинг мавқе-ўрни қандай?
AB: Women do not have an equal status to men in Roma society. They do not have the same rights, but they have many obligations. They have to give birth to many children whether they want to or not —a large family is a way to gain respect among the community, and the first question [women] get is how many children they have. The only chance for female education is before marriage, and that is extremely rare. Particularly because marriages are held at a very young age; girls are married at the age of 14 or 15.
AБ: Уларнинг мавқеи билан эркакларники ўртасида осмон билан ерча фарқ бор. Аёлларнинг бир дунё мажбуриятлари олдида ҳуқуқлари мутлақо билинмайди. Истаса-истамаса, лўли хотинлар этак-этак бола туғишга мажбур, фақат шу йўл билангина озми-кўп ҳурматга сазовор бўла олишади. Лўлилар жамоасида аёлга бериладиган биринчи савол ҳам унинг фарзандлари миқдорига доир. Жуда истаганлари турмушга чиқмасдан аввал таълим олишга улгурса-улгурди, бўлмаса, аксарият учун бу ушалмаган орзу бўлиб қолаверади. Бундан ташқари, қизларни 14-15 ёшлигидаёқ – жуда эрта турмушга узатиб юбориш одатий ҳолатдир.
Ўзбекистон пойтахти Тошкент яқинидаги кўчма манзилгоҳда истиқомат қилаётган лўли отахон ва онахон. Сураткаш (с): Александр Барковский. Сурат муаллиф ижозати билан фойдаланилмоқда.
ФН: Лўлилар ҳаётида диннинг тутган ўрни ҳақида нима дея оласиз?
AB: The Lyuli Roma identify as Sunni Muslims. They observe prayers, as well as all the other religious requirements and celebrations. In lay Muslim society they face discrimination from Uzbeks and Tajiks, who do not consider them “real” Muslims because of pagan elements to their religious practices, their caste system, and worship of fire. The Lyuli community's understanding of Islam is more about a popular Islamic spiritualism combined with elements of the pre-Islamic past, which remain to this day in the lives of the Lyuli Roma.
AБ: Лўлилар ўзларини сунний мусулмон деб билишади, бошқалар қатори намоз ўқишади, барча исломий байрамларни нишонлашади, дин талабларига амал қилишади. Тожиклар сингари ўзбеклар ҳам лўлиларнинг мажусий ўтмиши ва кундалик турмушида ҳамон сақланиб қолган каста-табақа тизими, оташпарастлик унсурлари туфайли уларни чин мусулмон тарзида қабул қилишмайди. Лўлиларнинг исломий тушунчалари бутпарастлик кечмиши қолдиқлари билан омухталашиб кетган диний қарашлар йиғиндисидан иборат, дейиш мумкин.
Тошкентдаги рус-православ қабристонида Пасха куни нишонлаётган лўлилар оиласи. Сураткаш (с): Александр Барковский. Сурат муаллиф ижозати билан фойдаланилмоқда.
ФН: Лўлилар жамоаси тўқнаш келаётган ижтимоий муаммоларга ҳукумат қай даражада эътибор қаратади?
AB: The main reason why the Lyuli Roma lack social protection is the simple fact that nobody knows anything about them. Where do they live? How many of them are there? Whatever policy the government implements, it will have no effect. That's why in order to protect their constitutional rights, what's needed is transparency and more information.
AБ: Лўлиларнинг ижтимоий жиҳатдан ҳимоя қилинмаганлиги сабабларидан бири уларнинг турмуш тарзи ва муаммолари ҳақида жамиятда айтарли маълумот йўқлигидир. Улар қаерда, қандай шароитда яшайди ва нуфуси қанча – буларни ҳеч ким билмайди. Шундай экан, ҳукумат лўлилар жамоаси борасида қандай сиёсат юргизмасин, бунинг ҳеч бир самараси бўлмайди. Конституцион ҳуқуқларини таъминлаш учун имкон қадар шаффофлик ва кўпроқ ахборотлар лозим, ўз навбатида, уларнинг ўзларида ҳам муайян ҳуқуқий билимлар бўлиши талаб этилади.